Thursday, December 24, 2009

 

فرخنده باد یلدا! (بخش ۲) و هفته نامه ی ایران شناخت، سال پنجم- شماره ی ۲۸، فراگیر ِ ۱۲ درآمد ِ خواندنی، دیدنی و شنیدنی



فرخنده باد یلدا!
(بخش ۲)



جشن ِ بزرگ ِ «یلدا»، زادروز ِ مهر (/میترا) بر همه‌ی ِ دوستداران ِ فرهنگ ِ ایرانی و آرزومندان پیروزی‌ی ِ روشنایی بر تیرگی، فرخنده‌باد!

نگرش‌ها و پژوهش‌هایی در باره‌ی ِ پیشینه و بنیاد این جشن‌آیین و پیوند ِ زادروز مسیح (کریسمس) با آن


"یلدا" پاس و سپاس ِ امید در جان و جهان ِ ایرانی


خسرو باقرپور


 میتولوژی ایرانی بر این باور است که تهاجم سرنوشت ساز اهریمن بر میترا یا مهر در این شب صورت می گیرد. میترا الهه ی دوستی و روشنایی و محبت و صفای روان است و هرگز مباد در این نبرد تنها بماند، پس باید شب را به یاد و نام مهر متبرک کرد و نوشید و روشن شد! ... ↓
http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=25765





در بلندترین و تاريک ترين شب ِ سال، پيروزی‌ی ِ روشنایی را باور کنيم ↓.
https://savepasa.ipower.com/index.htm









درخت سرو در «شب یلدا» به یاد ِ جوانان ِآزاده‌ی ِ میهن

در این جا بخوانید. ↓
http://drshahinsepanta.blogsky.com/




http://www.mardomak.org/photos/yalda_night/


و سرانجام، زنجیره ای از گفتارها و پژوهش‌ها در باره‌ی ِ جشن ِ یلدا را در این جا بخوانید. ↓
http://www.bing.com/search?q=%D8%B4%D8%A8+%DB%8C%D9%84%D8%AF%D8%A7&form=MS8TDF&pc=MS8TDF&src=IE-SearchBox



و گفت و شنود ِ خواندنی‌ی ِ گزارشگر ِ رادیو فردا با رضا مرادی غیاث آبادی را در این جا ↓
http://www.radiofarda.com/content/f35_Yalda/1908944.html


و نیز گفت و شنود ِ گزارشگر ِ همان رادیو با شکوه میرزادگی را در این جا ↓
http://www.radiofarda.com/content/f35_Yalda_Mirzadegi_IV/1910843.html




و این اثر هنری ی ِ دیدنی را:


هدیه ی شب یلدا
کار ِ وانشا رودبارکی
خاستگاه: روزآنلاین


و این پژوهش در باره ی پیشینه ی نام ِ یلدا از:
جواد مفترد


نظری بر نام یلدا


سید حسن تقی زاده در مفصلترین و اساسی ترین بحث خود تحت نام "گاهشماریهای قدیم ایرانی" به توجه ایرانیان باستان به اعتدال ربیعی (ایام عید نوروز بهاری)، اعتدال خریفی (ایام مهرگان پاییزی) و دو مقطع سال با تقسیم شش ماهه به دو فصل تابستانی و زمستانی سال، در کتاب پهلوی بندهشن یعنی میذیوی شم (جشن نیمه تابستان در اوایل تیر ماه) و میذیائیری (جشن نیمه سال در اواخر آذر ماه) سخن رانده است؛ بدون اینکه بتواند یا بخواهد این مقاطع که روزههای عطف طولانیترین روز و کوتاهترین شبهای پیوسته بدان یا عکس آنها قرار داشته اند مورد توجه قرار دهد؛ این در حالی است که کتاب پهلوی بر روی این ویژگی این ایام به شدت تأکید میورزد: "بندهشن مخصوصاً تصریح دارد که از میذیوی شم تا میذیائیری شبها دراز میشود و از میذیائیری تا میذیوی شم شبها کوتاه و روزها دراز میشود. بندهشن گاهنبار میذیوی شم یعنی نخستین روز از پنج روز آن گاهنبار را یازده تیر می داند (که مصادف با ایام جشن تیرگان) است و میذیائیری در حدود اوایل دی و آخر آذر واقع میگردد (که می دانیم ایام شب یلدا است)". از مطلب اخیر به وضوح معلوم میشود که میذیائیری (یعنی جشن نیمه و وسط سال) همان است که ما امروزه یلدا گوئیم و آن را نامی سریانی به معنی میلاد تصور میکنیم. در حالی که کلمه یلدا علی القاعده صورت پهلوی کلمه مرکب اوستایی "یار- دا" یعنی مقطع و تقسیم سال است. چون حرف "ر" اوستایی علی القاعده به "ل" قابل تبدیل بوده است؛ چنانکه نام اوستایی هربرز در پهلوی به البرز تبدیل گردیده است.

نام و نشان کریسمس (به یونانی و رومی به تولد [عیسی] کرسیتوس معنی در اصل تولد ایزد نور=مهر/آپولون) که معادل اروپایی نام یلدا است، معلوم می دارد که در شمال بین النهرین، محل تلاقی فرهنگ های ایرانی (مادی، میتانی، کپاتوکیایی)، سامی و یونانی و رومی بوده است، هر دو معنی تولد ایزد نور و خورشید (مهر، خورشید شکست ناپذیر) از آن مستفاد می شده است. امّا اساس و تقدم و اصل و فرع با کدام معنی بوده است به ظاهر قضاوت سخت است؛ ولی به هر حال کلمه یلدای ایرانی با توجه به معادل پهلوی دیگر آن یعنی میذیائیری (نیمه و وسط سال)، به همین معنی تقسیم سال بوده است. خصوصاً اینکه نزد ایرانیان سنت و نام و نشان خدایگانی این نام و عید آن را همراهی نمی کنند.


يادداشت ويراستار


جمعه چهارمم دی ماه ۱۳۸۸
(بیست و پنجم دسامبر ۲۰۰۹)


گفتاوَرد از داده‌هاي اين تارنما بي هيچ‌گونه ديگرگون‌گرداني‌ي متن و با يادكرد از خاستگاه، آزادست.


You can use any part of this site's content without any change in the text, as long as it is referenced to the site. No need for permission to use the site as a link.


Copyright-Iranshenakht © 2005- 2009


All Rights Reserved

۱. فردوسی نگاهبان ِ گنجینه‌ی ِ زبان و ادب ِ فارسی و فرهنگ ِ ایرانی، نگران ِ آینده و سرنوشت ِ این مُرده‌ریگ ِ کهن


تندیس ِ خداوندگار ِ زبان و ادب ِ فارسی و فرهنگ ِ ایرانی، حکیم ابوالقاسم فردوسی در برابر ِ کتابخانه‌ی ملّی‌ی ِ ایران در تهران، از یک سو نمایشگر ِ بزرگ‌داشت ِ سزاوار ِ نقش‌ورزی‌ی ِ کلیدی‌ی ِ او در زنده‌کردن این میراث ِ بزرگ ِ نیاکان ماست و از سوی دیگر با طرحی نو و ابتکاری که دارد، نماد ِ گویای ِ دل‌واپسی‌ی ِ او برای ِ آینده‌ی ِ این زبان و ادب و فرهنگ و چشم به راهی‌اش برای ِ پویش و کوشش ِ رهایی بخشان ِ نوید‌داده‌شده و «فِرَشکَردکِرداران» / نوکنندگان ِ جهان و زندگی (بخوان: نسل ِ جوان و پویا و آینده‌ساز ِ امروز ِ میهن) است.








گویی شاعر ِ بزرگ ِ ملّی‌مان، با دل‌واپسی و پریشان‌حالی، پرسش ِ دردمندانه‌ی ِ شاگرد و رهرو ِ راه و همسایه ‌ی ِ همیشگی‌اش مهدی اخوان ثالث

را بر زبان می‌آورد که:
"...
مگر دیگر فروغ ِ ایزدی آذر مقدّس نیست؟
مگر آن هفت انوشه، خواب‌شان بس نیست؟
زمین گندید؛ آیا بر فراز ِ آسمان کس نیست؟
*
گسسته است زنجیر ِ هزار اهریمنی‌تر زان که در بند ِ دماوند است!
پشوتن مرده‌است آیا؟
و برف ِ جاودان‌بارنده سام ِ گُرد را سنگ ِ سیاهی کرده‌است آیا؟..." ۱
_______________________
۱. بخشی از شعر ِ بلند ِ قصّه‌ی ِ شهر ِ سنگستان، سروده‌ی ِ مهدی اخوان ثالث (م. امید)، نخستین نشر در کتاب ِ از این اوستا، انتشارات مروارید، تهران-۱۳۴۴و آخرین چاپخش در کتاب ِ باغ ِ بی‌برگی، یادنامه‌ی ِ مهدی اخوان ثالث (م. امید) به اهتمام ِ مرتضی کاخی، چاپخش ِ یکم نشر ِ ناشران، تهران - ۱۳۷۰ و دومین چاپخش انتشارات زمستان، تهران - ۱۳۷۹، ص ص ۴۹۵- ۵۰۳.

فرستنده‌ی ِ عکس‌ها‌ی ِ تندیس ِ فردوسی: بانو پروانه اسماعیل‌زاده از کانون ِ ایران ِ بزرگ- تهران


۲. «بهرامِِ وَرجاوَند»، یکی از رهایی‌بخشان ِ نویدداده‌شده: دیدگاه ِ مزداپرستان در باره‌ی ِ پیش‌آیندها بر بنیاد ِ روایت ‌های کهن و آموزه‌ی ِ زرتشتی‌گری‌ی ِ روزگار ِ ساسانیان

Shahnshah, Shah Bahram Varjavand


Civilisation and the origins of mankind are linked to the continent of Africa according to the very greatest minds of a host of sciences and studies. Scholars and academics that in each successive generation have upheld the virtues and attributes of Greeks, Romans and such like that laid down the foundations of modern day Europe, the US of A and indeed much of the entire world. Occasionally nations such as China and India with much longer histories may intervene and give challenge but ultimately it is the western model on which all others take as their base upon which to build and establish their own economies, cultures and social order etc, etc.


To therefore acknowledge not just greatness but a supremacy of religious beliefs that transformed one nation to create and enjoy Empires the like of which have never existed anywhere else upon the face of the earth, is therefore simply one step too far - and so we find Iran relegated to realm of fiction, legend and myths in the libraries of the world. Yes some scholars and academics will uphold our past great Achemenian, Parthian and Sassanian Zoroastrian Empires but always there is the sense that Iran can not compare with western civilisation, its faiths and the cultures which now include others from Asia and The Middle East.


Sadly to all of this we must never forget that it is in the very best interests of many from times past and even the present to openly alter and misrepresent the history of Iran so that they can keep control of this land and its peoples. For the reality is that even though Iran remains as an enigma and unknown factor to most, still such is the measure of fear created by our past history, that everyone sees Iran as a threat to world peace and development.


The world of academia has embraced all things Iranian much as it has made studies of many other lands and cultures with their indigenous faiths and come up with their own version of the truth as based upon translations of The Avesta, in which the vast majority of all of our religious prayers are set down. Yet the fact that their Avestan dictionaries contain but a fraction of Avestan words and that for each and every Avestan prayer one can find a seemingly infinite number of different translations is always ignored. For ultimately the aim of such research and study is to make money, gain influence and power, so why listen to those who would seek to derail such a train?


As a result there are two diametrically opposing views of ancient Iran and its true state religion of Mazdayasni Zarathushti Din. The question being to which side and to whom does one give their loyalty and faith towards?


Those of you who wish to obtain a more concise explanation of such matters may approach us at any time for such information but as it is not our way to dwell upon the darkness we shall simply move forwards and focus on what was, is and shall be in the future.


To us the history of Iran and indeed that of the whole world all began with one Soshyos Saheb who chose people such as one Noah to build arks etc and save both themselves and some animals and plants. With respect to Iran this Rainidar took the masses of our people to a place of safety in the north polar ice cap. For by that time our earth’s orbit around the sun had decayed to the point where one earth year came to some 360 days and so both polar ice caps melted and the planet was engulfed in a deluge of catastrophic proportions. After many hundreds of thousands of years Soshyos now to be known as one Gayomard Ner Asho, ie the first man on earth, leads our Mazdayasni people back into Iran and so once again there begins a new Zarvane Daregho Khadhat…in which the most important people to come are…


THE Prophet of Prophets Who in this age merged Mazdayasni Din with Zarathushti Din to create The Mazdayasni Zarathushti Din.


The Pak Magav Anjuman and especially 180 Pak Saroshavarez Sahebs,


9 Ner Asho,


9 Abedan-e-Abed Sahebs and finally a host of others from whose ranks it is also possible to have some who are of Divine nature and so far exalted above us mere mortals of human form and origin.


The full list of Ner Asho are:
Gayomard
Shyamak
Agreras
Shiavax and finally
Chandraghaas where Chandra means moon and ghaas refers to the aspect of being able to win over any opponent. So Chandraghaas by virtue of his mind could defeat anyone on earth.


To this roll call come the 4 Rainidar as yet to appear in our world.
THE 100th Rainidar Saheb Shahnshah Shah Behram Varjavand.
THE 101st Rainidar Saheb Hoshedar Baami.
THE 102nd Rainidar Saheb Hoshedar Maah and finally.
THE 103rd Rainidar Saheb of Soshyos at time of next global deluge in some half a millions of years along with the aspect of the monstrous evil form of Zohak being released from his prison to rule for some 1,000 years before by the grace of Pak Dadar Ahuramazda our legendary warrior Kersasp is also brought forth to fight and kill this brute force of darkness and evil.


We need but to go back to the reign of Shahpour the second to find one Dastoor Adarbad Marespand Saheb who was the 99th Rainidar - where this word Rainidar means one who comes to show us the way and so there was set in motion the divine forces ready for coming of Cyrus the Great and start of a new Achemenian Mazdayasni Zarathushti Empire of Iran.


Barely had the dust settles upon the destruction of this Empire than one Dastoor Arda-e-Viraf with help of many other Dastoors brought back the writings and holy book of our religion for the masses and so there was born The Parthian Mazdayasni Zarathushti Empire of Iran.


Once again with the passage of time this Empire too breaks up and then by the grace of Pak Dadar Ahuramazda with help of Dastoors and the faith one Ardeshir-e-Babekan comes forth to win and unite each province until once more we have a unified and new Mazdayasni Zarathushti Sassanian Empire of Iran…


And now we await the coming of The 100th Rainidar Saheb Shahnshah Shah Behram Varjavand.


With best wishes,
Cyrus Cooper,
Greater London, UK

خاستگاه : رایان پیامی از سیروس کوپر- لندن


۳. اصفهان و اصفهانی از دیدگاه ِ جهان‌گردان ِ نامدار ِ ایرانی و جُزایرانی


دو گفتار ِ خواندنی از محمّد جمشیدپور، در این جا ↓
http://www.nikoosegal.blogspot.com/


خاستگاه : رایان پیامی از محمّد جمشیدپور


۴. ساخت ِ نخستین بربت (/بربط/ عود) الکتریکی در ایران


گفت و شنود با استاد جعفر عابدینی



سازنده‌ی ِ این ساز را در تارنمای ِ بربَت‌نواز بخوانید و تصویرهایی از کارهای او را ببینید. ↓
www.barbatnavaz.blogfa.com


خاستگاه: رايانْ پيامي از اسد هفشجانی

۵. تازه‌های ِ تارنمای ِ «رضا مُرادی غیاث‌آبادی»، شماره‌ی ِ ۲۳: چند روشنگری‌ی ِ بایسته در باره‌ی ِ برخی نوشتارها و گفتارها و کردارهای ِ جنجالی و غوغاگرایانه و به دور از هنجارهای راستین ِ پژوهشی در گستره‌ی ِ تاریخ و فرهنگ ِ ایران


در این جا بخوانید. ↓
http://ghiasabadi.com/blog/index.php/1388/09/26/1345/



خاستگاه: رایان پیامی از رضا مُرادی غیاث‌آبادی



۶. رونمایی‌ی ِ کتاب ِ دوزبانی‌ی ِ اطلس ِ سیمای طبیعی یزد در همایش پرشور ِ دوستداران ِ اصفهانی‌ی ِ زیست‌محیط و باورمندان به کوشش برای پاسداری از میراث ِ طبیعی






نمونه‌ای از تصویرهای ِ دیدنی‌ی ِ آمده در این اطلس:



کاراکال در منطقه‌ی حفاظت شده و جنگل ِ باغ ِ شادی
 ص ۱۴۵، اطلس سیمای طبیعی استان یزد

متن ِ گزارش ِ همایش ِ اصفهان و شناخت‌نامه‌ی ِ کوتاه ِ این کتاب ِ ارزش‌مند و مهمِّ را در این جا بخوانید. ↓
http://drshahinsepanta.blogsky.com/1388/09/29/post-304/


خاستگاه: رايانْ پيامي از شاهین سپنتا


۷. بدرودنامه‌ی ِ انسانی والا و نویسنده‌ای توانا: آموزه‌ی ِ زندگی و پویایی


A GENIUS SAYS GOODBYE

گابریل گارسیا ماركز
Gabriel García Márquez
نویسنده‌ی بزرگ آمریكای لاتین به واسطه عوارضی در مزاج و سلامت‌اش از بیماری سرطان لنفاوی، از زندگی اجتماعی خود خداحافظی كرده و نامه‌ای به دوستانش فرستاده است که خواندن آن را به شما توصیه می‌كنم، چرا که این نوشته‌ی کوتاه، حقیقتاً الهام‌بخش است. (مهدی جلیل‌خانی در تارنمای ِ بوی ِ کاغذ)


متن ِ بدرودنامه‌ی ِ مارکز را در این جا بخوانید. ↓
http://www.vahdat-mrrcc.com/page.php?slct_pg_id=67&sid=1&slc_lang=fa


خاستگاه: رایان‌پیامی از مهدی جلیل‌خانی


۸. پیوندنشانی‌ی ِ چند برنامه‌ی ِ رقص ِ گروهی‌ی ِ همسایگان ِ گرجی‌ی ِ ما: نواها و نغمه‌هایی آشنا و شورانگیز و گوش‌نواز برای ما ایرانیان


در این جا ↓
http://www.youtube.com/watch?v=hZxGDuz9qmU&feature=related

خاستگاه: رایان‌پیامی از اسد هفشجانی


۹. پاسخ ِ ادبی و شیوای ِ «استاد دکتر جلال خالقی مطلق» به شادباش ‌پیام‌ های ِ دوستان برای هفتادمین سال ِ زادروزش




سپاس‌گزاری یِ ِ جلال خالقی مطلق


از همه‌ی دوستان و همکاران عزیز، بانوان نیلوفر احمدپور، نوشین شاهرخی و آقایان دکتر محمود امید- سالار، دکتر ابوالفضل خطیبی، دکتر جلیل دوستخواه، مسعول لقمان، دکتر رضا مرادی غیاث‌آبادی و خسرو ناقد که بنده را به مناسبت هفتادسالگی‌ام به پیامی گرم نواخته‌اند از بن دل سپاسگزارم و برای همگی آنها از خداوند بزرگ تندرستی و توفیق آرزومندم.


هفتادسال گویی به یک چشم‌زدن گذشت:


آری، آری، چـــه زندگـی زود گذشـــت
گویـــی که نبــود یا دمــی بود، گذشــت
گفتیم ز آتشش دمـی گـرم شـــدیــم
آتش همه دود بــود و چــون دود گذشـت

آری زود گذشت و بر سر کار و کارها گذشت و چون به خود می‌نگرم می‌گویم:


بنگر که ز من کنون چه برپامانده‌ســـت/ در دست چه‌ام ز شــور دریا مانــده‌ست:

روز و مـــــه و ســـال، آب دریا را خـــورد / یک بادیه شوره‌زار بر جــای مانده‌ســت!
<ذق>
و با این‌همه:
<ذق>
مــــن در دل خود بــــس آرزوهـــــا دارم / با خویشــــــتنم بــــگومــــــگوهــــا دارم



پیمانه‌ی عمر پر شـد افسوس افسوس/  بــا بــــاده هنــــــوز گفتــــــگوهــــا دارم

و هنوز کارهای ناکرده مانده است و در رگ تاک، باده‌ی ناخورده بسیار؛ اگر کلاغ پیر امان دهد:

نشــسته است خزان مرا کلاغـــی پــیر/ که هرچه پیشه‌کنم، پیسه‌می‌زند بم‌ و زیر:

چو اهل گردم، خوانََد که زود باشد، زود! / چو عشق ورزم، خواَند که دیر باشـد، دیر!

خاستگاه: تارنمای ِ ادبی ی ِ «نوف» به سردبیری‌ی ِ نوشین شاهرخی


۱۰. غزل دیگری از «اسماعیل خویی»، شاعر ِ توانا و دل‌آگاه ِ روزگارمان





خواهم به دل کز این شبِ غم زا برم تو را:
تا شادی ی شکفته ی فردا برم تو را.



می پژمُرد دلِ تو در این تیره تنگنا:
باید به روشنای ثریا برم تو را.


بینم در این فرود، در این پست، ناخوشی:
خواهد دل ام به اوج، به بالا، برم تو را.


جان ات رمد ز صحبتِ آلودگانِ دون:
وقت است تا به ناب، به والا، برم تو را.



شایان تیز بالی ات اینجا چکاد نیست:
می شاید ار به قاف، به عنقا، برم تو را.



بر فرشِ خاک پژمُری، ای آفتاب روی!
باید که تا به عرشِ مسیحا برم تو را.



در ماهی ی تنِ تو می یابم دل نهنگ:
خواهد دل ام که تا دلِ دریا برم تو را.



خس نیستی که بر سرِ هر موج بگذری:
شایانی-ای گُهر!-که به ژرفا برم تو را.



زیبایی ی توافسُرد اینجا، دراین مغاک؛
می دانم این که باید از اینجا برم تورا.



جانا! ولی هزار دل اینجا سرای توست:
آخر چگونه زین همه دل ها برم تو را!

دهم شهریور ٨٨،


بیدرکجای لندن


خاستگاه: تارنمای ِ اخبار روز:
www.akhbar-rooz.com


۱۱. عکس‌هایی از بایگانی‌ی ِ ملّی‌ی ِ افغانستان




نگاره ای از دست نوشتی از شاهنامه ی فردوسی. با ۱۴۰ نگاره
از محمد سمیع محمد شفیع و به خط عبدالرزاق
که در ۷۰۰ برگ در سال ۱۰۴۴ هـ ق. نوشته شده است.

در این جا بخوانید و ببینید. ↓
http://www.bbc.co.uk/persian/afghanistan/2009/12/091222_a-afghan-national-archives.shtml


خاستگاه: تارنمای ِ بخش فارسی ی ِ بی. بی. سی.


۱۲. پژوهشی گسترده در باره‌ی ِ زندگی و اثرهای حکیم عمر خیّام


حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری (زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی - درگذشته ۱۲ آذر ۵۱۰ خورشیدی) به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری هم نامیده شده‌است. او از ریاضی‌دانان، ستاره‌شناسان و شُعرای بنام ایران در دورهٔ سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و دارای لقب حجةالحق بوده‌است، ولی آوازهٔ وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب‌زمین گردیده‌است.

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶-۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.

شماری از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. هر چند قول مبنی بر این که خیام شاگرد ابن سینا بوده‌است، بسیار بعید می‌نماید. چون از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند؛ اما این استادی ی ابن سینا، جنبهٔ معنوی دارد.

همچنین از وی هم‌اکنون بیش از ۱۰۰ رباعی برجای مانده‌است

عمر خیام در سده پنجم هجری در نیشابور زاده شد. فقه را در میانسالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و اختر شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود]
در حدود ۴۴۹ تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی دربارهٔ معادله‌های درجهٔ سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله با نظام الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدين ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می‌رود تا سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدين ملکشاه شهره‌است، اما پس از مرگ ملکشاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. در همین سال‌ها(۴۵۶) مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس را می‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها را شرح می‌دهد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد بعد از سال ۴۷۹ اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً در آن‌جا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را نوشت. رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده‌است. غلامحسین مراقبی گفته‌است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر بر نگزید.
در زمان خیام فرقه‌های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به کفر متهم می‌شدند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز نظریات خود را نداشت - حتی امام محمد غزالی نیز از اتهام کفر در امان نماند. اگر به سیاست نامهٔ خواجه نظام الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آن جا، خواجه نظام همهٔ معتقدان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند. از نظر سیاست نیز وقایع مهمی در عصر خیام رخ داد: 1ـ سقوط دولت آل بویه 2ـ قیام دولتِ سلجوقی 3ـ جنگ‌های صلیبی 4ـ ظهور باطینان و ... در اوایل دوران زندگي خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به اواخر عمر خود رسیده بودند. نظامی عروضیِ سمرقندی او را «حجه‌الحق» و ابوالفضل بیهقی «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و مابعدالطبیعه یاد می‌کنند. خیام در سال 480 هجری قمری از سوی سلطان ملکشاه سلجوقی مأموریت گرفت تا تقویم زمان خود را اصلاح كند.
مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷-۵۲۰ هجری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکره نویسان نیز وفات او را ۵۱۶ نوشته‌اند،اما پس از بررسیهای لازم مشخص گردیده که تاریخ وفات وی سال ۵۱۷ بوده‌است .مقبرهٔ وی هم اکنون در شهر نیشابور،در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته‌است.
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. صادق هدایت در این باره می‌گوید.
گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطهٔ تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده [است.]


قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب فریدة العصر از عمادالدین کاتب اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده‌است. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم‌الدین رازی است.این کتاب حدود ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ قمری تصنیف شده‌است نجم‌الدین صوفی متعصبی بود و از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده‌است. کتاب‌های قدیمی (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آنها آمده‌است و مورد استفادهٔ مصححان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند: تاریخ جهانگشا (۶۵۸ ق)، تاریخ گزیدهٔ حمدالله مستوفی (۷۳۰ ق)، نزهة المجالس (۷۳۱ ق)، مونس الاحرار (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال ۷۵۰ قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که قاسم غنی در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخابت اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام دارد.


با کنار گذاشتن رباعایت تکراری ۵۷ رباعی به دست می‌آید. این ۵۷ رباعی که تقریباً صحت انتساب آنها به خیام مسلم است کلیدی برای تصحیح و شناختن سره از ناسره به دست مصححان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و مشرب فلسفی وی تا حد زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور است و در شعر پیرو کسی نیست. وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده‌است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است

تصحیح های ِ رباعی های ِ خیّام

شهرت خیّام به عنوان شاعر مرهون ادوارد فیتزجرالد انگلیسی‌است که با ترجمهٔ شاعرانهٔ رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند. با این حال در مجموعهٔ خود اشعاری از خیام آورده‌آست که به قول هدایت نسبت آنها به خیام جایز نیست. تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه‌هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به طوری که به قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.» بی‌مبالاتی نسخه‌نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه‌های خطی دیده می‌شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به‌عمد تغییر داده‌اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند. هدایت حتی می‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می‌خوارگی کرده‌است و رباعی‌ای گفته‌است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده‌است. مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده‌است.


نخستین تصحیح معتبر رباعی های ِ خیّام به دست صادق هدایت انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیام بود تدوینی از رباعی های ِ خیّام صورت داده بود. بعدها در ۱۳۱۳ آن را مفصل‌تر و علمی‌تر و با مقدمه‌ای طولانی با نام ترانه‌های خیام به چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی به دست محمد علی فروغی در ۱۳۲۰ به انجام رسید. لازم به ذکر است که اروپاییان نظیر ژوکوفسکی، روزن و کریستن‌سن دست به تصحیح رباعی ها زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.


مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیّام

صادق هدایت در ترانه‌های خیّام، دسته‌بندی کلی‌ای از مضامین رباعی های ِ خیّام ارائه می‌دهد و ذیل هر یک از عناوین رباعی‌های مرتبط با موضوع را می‌آورد:


• راز آفرینش


• درد زندگی


• از ازل نوشته


• گردش دوران


• ذرات گردنده


o در کل اشاره به این مضمون است که چون بمیریم ذرات تن ما پراکنده شده و از گِلِ خاک ما کوزه خواهند ساخت. این درواقع به یک معنا هم از ایراداتی‌است که به معاد جسمانی وارد ساخته‌اند. چرا که وقتی ذرات تن اشخاص با گذشت زمان در تن دیگران رود رستاخیز جسمانی هر دوی آنان چگونه ممکن است.

• هر چه باداباد


• هیچ است


• دم را دریابیم


خیام و ریاضیات


پیش از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ترجمه رباعیاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضیدانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده‌است،می‌توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی‌ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم عصر خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف «چهار مقاله» است. ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضیدانان قرون وسطی چنین می‌نویسد:


« خیام اول کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته، و رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون وسطائی و احتمالاً برجسته‌ترین آنها در این علم است. »


خیام در مقام ریاضی‌دان و ستاره‌شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد. از جمله آنها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مخروط‌ها با هم قابل حل هستند. برگن معتقد است که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و، نیز، از نکات متعدد جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات مطلع خواهد شد.» مسلم است که خیام در رساله‌هایش از وجود جوابهای منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب صفر را نیز در نظر نمی‌گرفته است


یکی دیگر از آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او در این کتاب اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس را دربارهٔ قضیهٔ خطوط متوازی که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد. به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقیمانده از این کتاب در کتابخانه لیدن در هلند قرار دارد.


درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه‌ای در تاریخ ریاضیات دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند این رساله هرگز پیدا نشد اما خیام خود به این کتاب اشاره کرده‌است و ادعا می‌کند قواعدی برای بسط دوجمله‌ای (a + b)n کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است.
، به هر حال قواعد این بسط تا n = 12 توسط طوسی (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده‌است. روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام مثلث خیام شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام مثلث پاسکال می‌شناسند که البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.

خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسالهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.

مهم‌ترین دست‌آوردها


• ابداع نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس

• «در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‏ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده‌است.»


• او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.«آنچه که در هر حالت مفروض اتفاق می‌افتد بستگی به این دارد که مقاطع مخروطی‌ای که وی از آنها استفاده می‌کند در هیچ نقطه یکدیگر را قطع نکنند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را قطع کنند.»

• «نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، اما می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»


• «در نیمهٔ اول سدهٔ هیجدهم، ساکری اساس نظریهٔ خود را دربارهٔ خطوط موازی بر مطالعهٔ همان چهارضلعی دوقائمهٔ متساوی‌الساقین که خیام فرض کرده بود قرار می‌دهد و کوشش می‌کند که فرضهای حاده و منفرجه‌بودن دو زاویهٔ دیگر را رد کند.»

• به خاطر موفقیت خیام در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن)که البته تا سده قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند.


پیروان خیام


صادق هدایت بر این باور است که حافظ از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده‌است، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به شمار می‌آید. هر چند که به نظر او افکار حافظ به فلسفهٔ خیام نمی‌رسد، اما بنا به نظر صادق هدایت حافظ این نقص را با الهامات شاعرانه و تشبیهات رفع کرده‌است و برای نمونه به قدری شراب را زیر تشبیهات پوشانده که تعبیر صوفیانه از آن می‌شود. اما خیام این پرده پوشی را ندارد. برای نمونه حافظ دربارهٔ بهشت با ترس سخن می‌گوید:
باغ فـردوس لطیـف است و لیکن زنهار / تو غنیمت شمر این سایه ی بید و لب ِ کشت
اما خیام بدون پرده‌پوشی می‌گوید:
گویند بهشت و حور عین خواهد بود/ آن جا می‌ناب و انگبین خواهد بود
گر ما مِی و معشوقه گزیدیم چه باک؟ / چون عاقبت کار چنین خواهد بود


در جهان، خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله فیتز جرالد دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله ادوارد فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی.اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است


خیام آثار علمی و ادبی بسیار تالیف کرد.


او میزان الحکمه را درباره فیزیک و لوازم الامکنه را در دانش هواشناسی نوشت. نوروزنامه دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است. کتاب جبر و مقابله خیام با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال ۱۷۴۲ در یکی از کتابخانه‌های لیدن یافته شد. این کتاب در ۱۸۱۵ توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منشر شد .


رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.


• رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها.


• رساله میزان‌الحکمه.«راه‌حل جبری مسالهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه‌(آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزنهای مخصوص بدست می‌دهد.»


• قسطاس المستقیم


• رسالهٔ مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده‌است.


• القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری دربارهٔ موسیقی.


• رساله کَون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامع البدایع باهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده‌است.


• رساله روضة‌القلوب در کلیات وجود


• رساله ضیاء العلی

• رساله‌ای در صورت و تضاد

• ترجمه خطبه ابن سینا


• رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب

• رساله مشکلات ایجاب


• رساله‌ای در طبیعیات

• رساله‌ای در بیان زیگ ملکشاهی

• رساله نظام الملک در بیان حکومت


• رساله لوازم‌الاکمنه


• اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده‌است.

• نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.


• رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.


• عیون الحکمه

• رساله معراجیه


• رساله در علم کلیات


• رساله در تحقیق معنی وجود

خاستگاه: رایان پیامی از فرشید ابراهیمی



<< Home

This page is powered by Blogger. Isn't yours?