Monday, December 22, 2008
خاستْ‌گاه‌هاي ِ دوگانه‌ي ِ كامْيابيي ِ "رضا ارحام‌صدر" در كار ِ هنري‌اش: پيوستي بر يادواره ي ِ آن هنرمند
يادداشت ويراستار
دوشنبه دوم ِ دي ماه ١٣٨٧ خورشيدي
(٢٢دسامبر ٢٠٠٨)
درآمد
يكشنبه يكم دي ماه ١٣٨٧ راديو صداي ايران در لوس آنجلس، گفت و شنودي داشت با مجيد نفيسي از لوس آنجلس، منصور كوشان از اسلو (نروژ) و من – كه جليل دوستخواه ام – از استراليا. من درباره‌ي ِ زندگي و هنر ِ زنده‌ياد رضا ارحام‌صدر. يادداشتي نوشته‌بودم كه با رويْ‌كرد بدان، در آن گفت و شنود، سخني‌بگويم. امّا وقت تنگ بود و مجال ِ بازْ گفت ِ رساي ِ آن يادداشت را نيافتم. پس، بر آن شدم كه متن ِ آن را در اين جا نشردهم تا نكته‌هاي ِ پيشتر نا گفته‌اي را بر يادواره‌ي ِ آن هنرمند ِ يگانه‌ي ِ روزگارمان افزوده‌باشم.
كامْيابيي ِ ارحام‌صدر در كار ِ هنري‌اش، دو خاستْ‌گاه ِ عمده داشت:
يكم) پايْ‌گاه ِ خانوادگي و اجتماعي
او از خانواده‌اي كمْ‌درآمد بود. پدرش در بيمارستاني كه فرستادگان ِ مسيحي از سوي ِ كليساي ِ انجيلي‌ي ِ (انگليكان چِرچ) انگلستان در محلّه‌ي ِ عبّاس‌آباد ِ اصفهان بُنيادنهاده‌شده‌بود (و – در واقع – نخستين بيمارستان و درمانگاه به شيوه ي جديد ِ غربي در آن شهر بود)، شغلي كارگري و ساده داشت. خانه‌ي ِ پدري‌اش نيز در محلّه‌ي ِ سنّتي و فقيرْنشين ِ پاقلعه بود. به همين سبب، رضا ارحام‌صدر از همان اوان ِ كودكي، با دردهاي ِ مردم ِ بينوا و محروم يا – به تعبير ِ نيما يوشيج – "استغاثه‌هاي ِ رنجوران"، آشنايي‌ي ِ عيني و حضوري و روزْمَرّه داشت و رنج و شكنج ِ مردم را نه تنها مي‌ديد؛ بلكه مي‌زيست و از ژرفاي دل و جانش احساس‌ْمي‌كرد و درمي‌يافت و همين امر، بعدها با آگاهي و فرهيختگي‌اش درآميخت و بينش و رويْ‌كرد ِ اجتماعي‌اش را پايه‌گذاشت و – چُِنان كه در جاي ِ ديگري نوشته‌ام – در همه‌ي ِ كارهاي ِ هنري‌اش – باز هم به تعبير ِ نيما يوشيج – "مُرغ ِ آمين" ِ مردم ِ بي‌پناه ِ اعماق ِ جامعه شد و تا به پايان، چُِنين ماند.
اين را هم بيفزايم كه او بدون ِ وابستگي‌ي ِ سازماني و تشكيلاتي به هيچِ گروه و حزب و جبهه‌اي، همواره نداي ِ حقْ‌جويي و حقْ‌گويي را از هر دهاني كه مي‌شنيد، پذيرابود و تأييدمي‌كرد و انديشه و گفتار و كردار ِ نيك ِ هر فرد يا دسته‌اي را تا آن جا كه در راستاي ِ خدمت به مردم بود، مي‌ستود و با آن همْ‌سومي‌شد. بر همين پايه‌بود كه در شامگاه ِ روز ِ ٢٨ امرداد ِ سال ِ ١٣٣٢، به تشخيص ِ هوشمندانه‌ي ِ خود و بي هيچِ دستور و فرماني از جايي، آن سخن ِ كوتاه ِ تاريخي‌اش را در راديو اصفهان، گفت و در آن لحظه‌ي ِ بحراني، خويشْ‌كاري‌ي ِ ملّي‌اش را در حدّي كه مي‌توانست، ورزيد تا آيندگان بدانند كه يك ايراني‌ي ِ آگاه و فرهيخته و هنرمند ِ پاسخْ‌گو به داور ِ تاريخ ِ ميهن، بر لب ِ پرتگاه ِ فاجعه نيز پا پس نمي‌كشد و دست از حق‌گويي برنمي‌دارد؛ هرچِند كه مي‌داند در چُِنان هنگامه‌اي، زبان ِ سرخش مي‌تواند بي‌درنگ، سر ِ سبزش را برباددهد!
دوم) پژوهش در شيوه‌هاي ِ نوين ِ نمايش (تآتر) در غرب و پيوندزدن ِ آن‌ها با روش‌هاي ِ سنّتي‌ي ِ بومي
ارحام‌صدر – آن گونه كه خود، زماني در گفت و شنودي با من و دايي‌زاده‌ام رضا نورسته‌فر،نقشْ‌ورز ِ همْ‌كار ِ او در تماشاخانه‌ي ِ سپاهان، بيانْ‌داشت – افزون بر مطالعه‌ي ِ نظري در شيوه‌هاي ِ نوين ِ نمايش (تآتر) در غرب و بازْجُست ِ زمينه‌هاي ِ كامْيابيي ِ باختريان در پيشْ‌بُرد و گسترش ِ اين كُنِش ِ فرهنگي و هنري و تبديل ِ آن به يكي از اهرم‌هاي ِ پيشْ‌رفت ِ جامعه، به سبب ِ شغل ِ پدر و رفت و آمد به بيمارستان ِ انگليسي‌ها و آشنايي با پزشكْ‌زادگان و پرستارْْ‌زادگان ِ همْ‌نسل ِ خود در آن جا، فرصت ِ رويْ‌كرد ِ زنده و پويا و تجربي با فوت و فنّ‌هاي ِ رايج در تآتر ِ غربي را نيز يافت؛ چِرا كه بُنيادگذاران ِ آوازه‌گر ِمسيحي‌ي آن بيمارستان، در تالار ِ كليساي ِ كوچِك ِ آن، افزون بر نماز و نيايش ِ روزهاي ِ يكشنبه، گهگاه به انگليسي هاي ِ جوان (فرزندان ِ پزشكان و پرستاران ِ شاغل در آن جا)، اجازه مي‌دادند كه نمايشي را نيز به اجرا در‌آورند كه درونْ‌مايه‌ي ِ همه‌ي ِ آن‌ها، همانا تبليغ ِ كيش ِ مسيحي بود. امّا براي ِ ارحام‌صدر ِ جوان، نه محتواي ِ نمايش‌ها، بلكه – به تعبير ِ خود ِ او – "تكنيك" تآتر ِ غربي اهميّتْ‌داشت و مي‌توان گفت كه پيش از سفرهايش به غرب و آشنايي‌ي ِ گسترده‌ترش با هنر و فنّ ِ نمايش ِ باختريان، دريچِه‌اي بود به جهان ِ هنري‌ي ِ ديگرگونه‌ي ِ جُزْايرانيان و همين امر، در تركيب با دريافت و بينش ِ سنّتي‌ي ِ اجتماعي‌ي ِ خود ِ او، فرارَوَندي به نام ِ "دبستان ِ نمايش ِ ارحام‌صدر" را در تاريخ ِ فرهنگ و هنر ِ اين سرزمين، نشانه‌گذاري كرد.
اين را هم بيفزايم كه بديهه‌گويي، حاضرجوابي، شوخ‌ْطبعي و طنزْپردازي‌ي ِ ابتكاري، بي‌همْ‌تا و تكرارْنشدني‌ي ِ ارحام‌صدر در نمايش‌هايش، ذاتي و سرشتي بود و گويي ريشه‌اي پنهاني در نهاد ِ خانوادگي‌ي ِ او داشت. برادر كوچِك ِ او، اسماعيل، روزي يكي از لطيفه‌ها و بديهه‌گويي‌هاي ِ بديع ِ پدرش را برايم بازْگفت كه نشانه‌اي از اين خميره‌ي ِ طنزْپردازي داشت و به سبب ِ درونْ‌مايه‌ي ِ آن، در اين جا بازْگفتني نيست.
*
چِند فيلم ِ كوتاه ِ ديدني از ارحام‌صدر را در اين جا بنگريد ↓ http://www.youtube.com/watch?v=a0ztTuClmlA
