CENTER FOR IRANIAN STUDIES - کانون پژوهشهای ايران شناختی

يادداشت ويراستار

پنجشنبه ٢١ تيرماه ١٣٨٦

عُمر خيّام، حكيم (فلسفه دان)، دانشمند ِ رياضي و اخترشناس و در همان حال، سراينده ي ترانه هايي (رُباعي هايي) سرشار از خيالْ نقشهاي انساني با پسْ زمينه هاي فلسفي، در كنار ِ تني چند از بزرگان فرهنگ ايراني، همچون فردوسي، بيروني، پور ِ سينا، سعدي و حافظ، از "يگانه" هاي "دوگانه" نشده، است كه افزون بر ايرانيان، در فراسوي ايران نيز با پذيرشي گسترده، رو به رو بوده است و هست تا جايي كه از يك سو گزارشها و بازْسرايي هاي ترانه هايش به زبانهاي گوناگون (از جمله بازْ سرايي ي فيتزجرالد و گزارش پيتر ايوري به انگليسي)، او را در گستره ي كاربُرد ِ هريك از زبانها، تا پايگاه ِ نشستن بر كرسي ي شاعري ملّي فرابرده است. از يك سو در بسياري از جرگه هاي ادب و فرهنگ جهان، نامش آشنا و خانگي است (براي نمونه، جك لندن، نويسنده ي آمريكايي ي سده ي بيستم ميلادي، در رُماني به نام ِ "گرگ ِ دريا" در گفتماني از او ياد مي ند) و از سوي ديگر، دريافته هايش از دانشهاي رياضي و اخترشناسي تا همين امروز (عصر ِ الكترونيك و كيهان نوردي)در پايگاههاي جهاني ي اين دانشها، در گنجينه ي پشتوانه هاي علمي ي با اعتبار، نگاهداري مي شود و در نقشه اي كه "ناسا" از كره ي ماه نشرداده، بخشي به نام ِ نامي ي او زيوريافته است.

خيّام يكي از چند تن انگشت شمار ِ فرهيختگان ايراني مانند بُرزويه ي پزشك و محمّد پسر ِ زكرياي رازي است كه به شكّ ورزي ي دانشي گرايش و باوري بُنيادين دارد و از اين ديدگاه، از پور ِ سينا هم متمايزست. او سده ها پيش از فيلسوف باختري كانت، به بايستگي ي شكّ ِ هميشگي براي اهل دانش و فرهنگ و فلسفه و پرهيز از جزمْ باوري و يقين پي برده بود.

در ميهن ِ اين اعجوبه ي فرهنگ و دانش و ادب، جدا از رويكرد ِ اهل دانش و فلسفه به كارنامه و دستاورد ِ سرشار ِ او، ترانه هايش هم در چاپهاي گوناگون و بسيارْ شمار (هرچند -- با دريغ -- بيشتر ناويراسته) نشريافته و هم در ميان هنرمندان و خوانندگان جاي والايي داشته است و دارد و از خواننده ي بزرگ و استاد روزگارمان محمّدرضا شجريان تا خوانندگان ِ موزيك توده ي مردم، از سروده هاي جاودانه اش مايه و مدد گرفته اند و كمتر ايراني است كه چندتايي از ترانه هاي او را (درست يا نادرست) از بر نداشته و در هنگام هاي مناسب، با خود زمزمه نكند يا در گفت و شنود با ديگران، چاشني ي سخن خويش نگرداند.

در هنر نگارگري نيز، درون مايه ي سروده هاي حكيم و سخنور بزرگمان، همواره الهام بخش ِ هنرمندان بوده و حتّا تقليدهاي ساده و قالبي ي آنها در پارچه سازي و چيت بافي و گاه در زيور ِ فرشها، پرده ها و ظرفها (سفال و

چيني و جز آن)، به فراواني ديده مي شود؛ به گونه اي كه مي توان گفت، جهان خيّامي در همه ي زاويه هاي زندگي ي فردي و اجتماعي ي ايرانيان حضوري زنده و روزمرّه دارد.

يك نمونه از رويكرد ِ خوانندگان و نوازندگان توده به ترانه هاي خيّام كه با موزيك بومي ي خراساني به اجرا درآمده ، در يك فيلم كوتاه ويديويي نگاه داشته شده و نشاني ي پيوند بدان، به تازگي به اين دفتر رسيده است كه با سپاس از فرستنده، دوست ارجمند آقاي دكتر سيروس رزّاقي پور، براي آگاهي و برخورداري ي خوانندگان گرامي ي اين تارنما، در اين جا مي آورم:
http://www.elegantbay.com/iran/khayam.htm