CENTER FOR IRANIAN STUDIES - کانون پژوهشهای ايران شناختی

يادداشت ويراستار
يكشنبه ششم خردادماه ١٣٨٦

در گاه شماري ي باستاني ي ايرانيان، خُردادْ روز از خُردادماه (روزي كه نام روز و ماه يكي بود) جشن خُردادگان نام داشت و يكي از جشنهاي دوازده گانه ي سال بود كه در روزهاي برابري ي نام ِ روز و ماه برگزارمي شد.

اين جشن فرخنده ي كهنْ بُنياد را به همه ي دوستداران فرهنگ ايراني شادباش مي گويم و گفتاري را كه به انگيزه ي گرامي داشت ِ اين آيين ِ خجسته در تارنماي آريابوم نشريافته است، در اين صفحه بازْنشر مي دهم.

خُرداد روز از خُردادماه برابر با ششم خرداد در گاهشماری ایرانی
جشنی در ستایش و گرامی داشت ِ «خُرداد»(= خورداد) که در اوستایی «هَئوروَتات»

(haurvatat)

و در پهلوی «خُردات» خوانده می­شود و به معني ي ِ رسایی و تندرستی و کمال و نام یکی از هفت امشاسپند است. واژه­ی اوستایی «هئوروتات» در سنسکریت و در ودا نیز به صورت «سَئوروَتات» آمده است.

«کوشیار اصفهانی» آن را «عید البقر» نوشته است.

خورداد (= خرداد) امشاسپند نگاهبانی آب­ها، نهرها و دریاها است و مظهری است از مفهوم نجات بشر و از آنجا که پاره­ای از مراحل آفرینش، مانند آب و گیاه به گونه­ی طبیعی جفت­اند، همواره در متون کهن همراه با امرداد، امشاسپند نگاهبان گیاه آورده می­شود.
پیش­کش این دو امشاسپند ثروت و رمه (چهار پایان) است، به گونه­ای که این دو، نماینده­ی آرمان­های نیرومندی، سر چشمه­ی زندگی و رویش هستند.
هماوردان خاص آن­ها، دیوان‌ «گرسنگی» و «تشنگی»اند و همکاران خرداد نیز، ایزد «تیشتر» و «باد» و «فروهر پرهیزکاران» هستند.در باور ایرانیان، خرداد در هنگام حمله­ی اهریمن، آب را به یاری فروهرها می­ستاند، به باد می­سپارد و باد آن را با شتاب به سوی کشورها می­برد و به وسیله­ی ابر می­باراند.
در نامگذاری ماه­ها، خرداد و امرداد در دو طرف ماهی هستند که نماد آن «تیر» یا «تیشتر» است و تیشتر ایزد باران است.
در بُـندهشن، یکی از کتاب­های پهلوی که بر اساس ترجمه­ها و تفسیرهای اوستا تدوین یافته و در بردارنده­ی اسطوره­های مربوط به آفرینش، تاریخ اساطیری و واقعی ایرانیان، جغرافیای اساطیری و حتی نجوم و ستاره شناسی است، درباره­ی این امشاسپند آمده است :
«... خورداد سرور سال­ها و ماه­ها و روزهاست ؛ [ و این ] از این روی است که او سرور همه است. او را آب مایملک دنیوی است. هستی، زایش و پرورش همه­ی موجودات جهان از آب است و زمین را نیز آبادانی از اوست. چون اندرسال، [ اگر ] نیک شاید زیستن، به سبب خرداد است ... او که آب را رامش بخشد یا بیازارد، آن گاه، خورداد [ از او ] آسوده یا آزرده بود. او را همکار، تیر و باد و فروردین است.»
در یشت­های اوستا، برای دو امشاسپند، «اردی بهشت» و «خرداد»، هر یک یشتی جداگانه موجود است. «خرداد یشت»، چهارمین یشت اوستا است که متاسفانه آسیب زیادی دیده و بسیاری از واژگان آن از بین رفته یا ناخواناست. ولی در آنچه اکنون دردست است (در یازده بند)، به یاد کردن از امشاسپندان به ویژه خورداد سفارش بسیار شده، چون یاد آنان دیوان را دور می­سازد و یاد خورداد، به ویژه دیو «نسو» (= دیو فساد و گندیدگی) را می­راند. دراین یشت، به صراحت آمده که خداوند امداد و رستگاری و رامش و سعادت را از طرف امشاسپند خرداد به مرد پاک دین می­بخشد.
در بند ده این یشت می­خوانیم :
«او را - امشاسپند خرداد را - برای فـَرّ و فروغش با نماز [ی به بانگِ ] بلند با و با زَور (1) می­ستاییم.ما امشاسپند خرداد را با هَوم (2) آمیخته با شیر، با بَرسَم (3) با زبان خِرَد، و «مَنْثرَه» با اندیشه و گفتار و کردار [ نیک ]، با زَور و با سخن ِ رسا می­ستاییم.»
نیاکان فرهیخته­ی ما در این روز به کنار چشمه­سارها، رودها و دریاچه­ها رفته و همراه با نیایش اهورامزدا و جشن و شادمانی تن خود را نیز با آب می­شسته­اند.ابوریحان بیرونی نیز در آثار الباقیه به مراسم شستشوی ویژه­ای که در این روز برگزار می­شده است اشاره می­کند.
اهورامزدا از سرچشمه­ی بخشایندگی خویش این فروزه را به واسطه­ی امشاسپند هئوروتات به آفریدگان خود بخشیده تا هر پدیده­ای رسا گردد و رسایی و تندرستی نه تنها ویژه­ی این جهان است، بلکه رسایی مینوی و تندرستی روح و روان، هدف والای جهانیان است.اهورامزدا می­خواهد که همگان به یاری امشاسپند هئوروتات از این بخشایش مینوی و مهربانی حقیقی برخوردار گشته و هرکس بتواند با نیروی رسایی و پرورش و افزایش آن در وجود خویش، دارای مقام رسایی و کمال بی­زوال گردد.

___________
پانوشت­ها :
يك) نوعی فدیه آیینی که در آن معمولا آب یا شیر و یا نوشیدنی­های دیگر می­ریزند.