CENTER FOR IRANIAN STUDIES - کانون پژوهشهای ايران شناختی

از جمله گفتارهاي خواندني ي اين دفتر، آيا يكم بهمن زادْروز فردوسي است؟ نوشته ي پژوهنده ي تيزبين و نكته سنج، سجّاد آيدنلو در

آيا يكم بهمن زاد روز فردوسى است؟

سجّاد آيدنلو

زادروز فردوسى، همراه با نقد يك مقاله از: رضا مرادى غياث‏آبادى،

تهران: مولّف، 1384. 32 ص.

در منابع كهن (تذكره‏ها و كتابهاى تاريخى) برخلاف سال وفات فردوسى، هيچ اشاره‏اى به تاريخ تولّد او نيست. ظاهراً اين موضوع نخستين بار از سوى محقّقانى مانند ژول مول و نولدكه به طور جدّى مورد بررسى قرار گرفته و موجب بحثهاى گوناگونى در اين‏باره شده كه نتيجه آنها، تثبيت و پذيرشِ تقريباً قطعى سال 329 ه . ق براى ولادت شاعر ملّىِ ايران است. در حدود 32 سال پيش، دكتر على‏رضا شاپور شهبازى در مقاله‏اى به زبان آلمانى‏1، به استناد اين سه بيت شاهنامه:

"چون آدينه هرمزد بهمن بود / بر اين كار فرّخ نشيمن بود / مَى ِ لعل پيش‏آور اى هاشمى / ‏ز خُمّى كه هرگز نگيرد كمى‏ / چو شست و سه شد سال، شد گوش كر/ ز بيشى چرا جويم آيين و فر". (مسكو 7 / 256 / 659 - 657)

سوم دى ماه سال 308 يزدگردى را به عنوان زادروز فردوسى تعيين كردند و پس از چند سال كه اين مقاله به زبان فارسى ترجمه شد،2 بعضى از پژوهشگرانِ سرگذشت فردوسى بدون هيچ‏گونه توضيحى در تأييد يا ردّ اين نظر آن را نقل كردند.3 مقاله مذكور تا امروز سه بار به زبان فارسى تجديد چاپ شده كه دوبار از تحرير فارسى خود دكتر شهبازى ‏4 و يك‏بار به ترجمه دكتر گونيلى بوده است. دكتر شاپور شهبازى در كتابى هم كه درباره زندگانى فردوسى نوشته‏اند، مجدّداً اين نظريّه خويش را بازگفته‏اند.5 بعد از گذشت چندين سال از طرح نظريّه زادروز فردوسى و حتّى پيشنهاد آن به عنوان يك جشن ملّى از طرف انجمن مطالعات شاهنامه (كاليفرنياى شمالى) و انجمن فردوسى (وَنكووِر كانادا)، به تازگى يكى از محقّقان به نقد و ردّ مقاله دكتر شاپور شهبازى پرداخته‏اند. محقّق و منتقد محترم در رساله كوتاهى به نام زادروز فردوسى پس از پيشگفتار، ابتدا مقاله دكتر شهبازى را بررسى كرده و 28 اشتباه تقويمى در آن يافته و نشان داده‏اند. سپس در بخش دوم با توجّه به «آيين پيغمبر آشى» در كشورهاى آسياى ميانه كه طبق آن هنگامى كه شخصى به شصت و سه سالگى مى‏رسد، نزديكان وى مراسم جشنى براى او برگزار مى‏كنند، به اين نتيجه رسيده‏اند كه سه بيت مورد بحث نيز درباره جشن شصت و سه سالگى فردوسى است و چون در اينجا فردوسى تاريخِ روز و ماه (يكم بهمن) را نيز ذكر كرده و اين روز در گاهشمارى ايرانى برابر با هيچ جشنى نيست پس «هرمزدِ بهمن» زادروز وى بوده است. بررسى فصل نخست اين رساله و مسائل تقويمى آن در صلاحيت متخصّصان گاهشمارى و نيز خود دكتر شاپور شهبازى است، امّا درباره استنباط «اوّل بهمن» براى روز تولّد فردوسى از آن سه بيت و جشن شصت و سه سالگى او، بايد يادآور شد كه آيين «پيغمبر آشى» مستند به منابع معتبر ايرانى نيست - يا حداقل نگارنده نديده است - و پژوهشگر گرامى نيز شاهد/ شواهدى از مآخذ مهم به دست نداده و فقط به چگونگى برگزارى آن در دوران معاصر در چند شهر و كشور بيرون از قلمرو جغرافيايىِ ايرانِ امروز، اشاره كوتاهى كرده‏اند. بديهى است كه نمى‏توان در نبود اَسناد و قراين روشن، سنّتى امروزين و آداب برپايى آن را به هزار سال پيش و روزگار فردوسى نيز نسبت داد. از سوى ديگر دقّت در نوع بيان فردوسى در آن سه بيت نشان مى‏دهد كه تأكيد او بر روز آدينه و اوّل (هرمزد) بهمن‏ماه و تقارن اين دو روز است و فرّخى و شادخوارى را به اين مناسبت «چون آدينه هرمزد بهمن بود» مى‏داند و مى‏خواهد و اين خود مبتنى بر معتقدات و آدابى است كه از راه شواهد متعدّد معلوم مى‏شود. نگارنده در مقاله ديگرى درباره آيين مورد نظر در اين سه بيت شاهنامه بحث خواهد كرد و در اين يادداشت به ذكر چند نكته و نمونه بسنده مى‏كند:

يك) روز آدينه/ جمعه در فرهنگ و ادب ايران متعلّق به سيّاره زهره است و چون زهره با خُنيا و سرور ارتباط دارد، پس آدينه نيز روز شادخوارى است. مسعود سعد مى‏گويد: " آدينه مزاج زهره دارد / چون آمد لهو و شادى آرد/ اى زهره جمال باده در ده‏ / كامروزم باده به گوارد." 6 افزون بر اين، در باورهاى مسلمانان نيز جمعه سيّد ايّام است و اسدى توسى آن را «فرّخ» و مُعزّى «جشن رسول عربى» دانسته است: "عيد و آدينه فرّخ، عَرَفه، عاشورا / همه روز است چو بينى به‏ام از عقل و فهم‏." 7 "عيد و آدينه به يك بار رسيدند فراز/ وز نشيب آمد خورشيد همى سوى فراز/ زان كه اندر پى اين جشن رسول عربى‏/ جشن شاهان عجم ‏تنگ رسيده است فراز." 8

دو) ايرانيان روز هرمزد (اوّل) هر ماه را به نشاط و باده‏گسارى مى‏پرداخته‏اند. در متن پهلوىِ "آذرباد مار/ مهراسپندان" كه درباره هر يك از سى روز ماه كارى سفارش شده، آمده است: "هرمزد روز، مى‏خور و خرّم باش". 9 خود فردوسى در «شب اورمزد» مى‏گويد: "شب اورمزد آمد و ماه دى / ‏ز گفتن بياساى و بردار مى."‏ (مسكو 7 / 206 / 94) و عنصرى: "اورمزدِ ماه شهريور به خدمت پيش تو/ آمد اى خسرو، مر او را جز به شادى مگذران." ‏10

سه) منوچهرى در بيتى چنان از «اورمزد» و «بهمن» و «بهمنجنه» در كنار هم ياد كرده كه گويى اورمزد (روز اوّلِ) بهمن هم بسان روز دوم آن (بهمنجنه / بهمنگان) فرّخ بوده است: "اورمزد و بهمن و بهمنجنه فرّخ بود/ فرّخت باد اورمزد و بهم و بهمنجنه."‏11 در دوبيت از نظام‏الدين محمود قمر اصفهانى نيز روز نخست ماه بهمن، ايّام جشن و مى‏گسارى تلقّى شده است: " اوّل روز بهمن است اى ماه / ‏آتشى برفروز و باده بخواه‏ / جشن بهمن بخواه قلب شتا / زان كه قلب شتاست بهمن ماه‏." 12 البتّه برخى از منابع به جاى روز دوم بهمن ماه، به خطا روز نخست آن را جشن بهمنجنه دانسته‏اند 13 و احتمال دارد كه ابيات قمر اصفهانى هم از اين مقوله باشد.

در هر حال بر اساس اين نكات و شواهد، مى‏توان تقريباً با اطمينان گفت كه چون آدينه و نيز روز نخست هر ماه (هرمزد) - و شايد خصوصاً اوّل بهمن - در معتقدات ايرانى فرخنده و ويژه نشاط بوده، فردوسى هم مُقارنت اين دو روز14 را در ماه بهمن - به عنوان اجتماع دو يا سه روز شادى در يك زمان - فرّخ شمرده و به آيين ايرانى، «مى‏لعل» طلبيده است. لذا «هرمزد بهمن» - دست كم طبق سه بيت مورد بحث - زادروز فردوسى نيست و اساساً اين ابيات ارتباط آشكارى با زادروز يا سالگرد تولّد وى ندارد.

يك) با اين مشخّصات:

A. Shapur Shahbazi, "The Birthdate of Firdausi (3rd Dey 803 Yazdigirdi= 3rd Januany

ZDMS, CXXXIV 1984 , pp. 98-105.

دو) رك: «زادروز فردوسى»، ترجمه ابوالحسن گونيلى، آينده، س 12، ش 1 - 3، (فروردين - خرداد 1365)، صص 47- 42

سه) براى نمونه، رك: محمّدامين رياحى، سرچشمه‏هاى فردوسى‏شناسى، (تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1372)، ص 31، (چ 2، 1382)، صص 35 و 36؛ ماگالى تودوا، از پانزده دريچه (نگاهى به فردوسى و شاهنامه او)، زير نظرمحمّد كاظم يوسف‏پور، (رشت: دانشگاه گيلان، 1377)، ص 18.

چهار) رك: ع. شاپور شهبازى، «زادروز فردوسى»، ايران‏شناسى، س 2، ش 2، (تابستان 1369)، صص 370؛ نيز همين نويسنده، نميرم از اين پس كه من زنده‏ام (مجموعه مقالات كنگره بزرگداشت فردوسى)، به كوشش غلامرضا ستوده، (تهران: دانشگاه تهران، 1374)، صص 281-273.

پنج) رك:

A. Shapur Shahbazi, Ferdowsi )A Critical Biography(, )Costa, Mesa, California: Mazda Publisher, 1991(, pp. 92-03.

شش) ديوان مسعود سعد سلمان، تصحيح مهدى نوريان، (اصفهان: كمال، 1364)، ج 2، ص 955.

هفت) شرح احوال و اشعار شاعران بى‏ديوان قرنهاى 3 و 4 و 5، به كوشش محمود مدبّرى، (تهران: پانوس، 1370)، ص 552.

هشت) ديوان امير معزّى، (تهران: مرزبان، 1362)، ص 389.

نُه) رك: متون پهلوى، گردآورنده: جاماسب جى دستور منوچهر جى جاماسب - آسانا، گزارش: سعيد عريان، (تهران: كتابخانه ملّى، 1371)، ص 107.

ده) ديوان عنصرى، تصحيح محمّد دبير سياقى، چ 2، (تهران: سنايى، 1363)، ص 276.

يازده) ديوان منوچهرى دامغانى، تصحيح محمّد دبير سياقى، چ 2، (تهران: زوّار، 1375)، ص 97.

دوازده) ديوان نظام‏الدين محمود قمراصفهانى، به اهتمام تقى بينش، (مشهد: باران، 1363)، ص 100.

سيزده) رك: معصومه ابراهيمى، «بهمنگان»، دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، (تهران: مركز دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، 1383)، ج 13، ص 213.

چهارده) نيازى به توضيح نيست كه ناميدن روزها به صورتِ شنبه، يكشنبه و... مربوط به دوران پس از اسلام است و در ايرانِ پيش از اسلام هر يك از سى روزِ ماه نام ويژه‏اى داشته است. در مصراع فردوسى اين دو ويژگىِ گاهشمارى (آدينه و روز هرمزد) در كنار هم آمده است.

posted by Jalil Doostkhah @ 2:35 AM