Thursday, October 20, 2005
144. كتابي تازه در يك قلمرو ِ ناپژوهيده ي ِ ايران شناختي
تاريخ لذت در ايران
مهدی خلجی
پژوهشگر تاريخ و مطالعات اسلامی
در طلب کام، دخانيات و مشروبات در تاريخ ايران، از عصر صفوی تا دوره ي مشروطيت، کتابی است نوشته ي ِ رودی ماتی، استاد تاريخ در دانشگاه دليور در ايالات متّحد امريكا و يكي از آثار بديع و برجسته اي كه در قلمرو ِ ايران شناسي ، به تازگي انتشاريافته است.
مراد نويسنده از "دخانيات" هرگونه مواد مخدّر است از ترياک گرفته تا توتون و تنباکو. همچنين از "مشروبات"نويسنده هم به مشروبات الکلی نظر دارد و هم به نوشيدنی‌های وارداتی مانند قهوه.
اين کتاب با انواع و اقسام مواد سکرآور يا فعال‌کننده ذهن و روان سروکار دارد که دماغ ايرانيان را تر می‌کرد و آن‌ها را سر کيف يا سر ذوق و وجد می‌آورد.
مورّخان ِ چيزهای ِ خُرد
نوشتن تاريخ پديده‌هايی چون قهوه، شراب، توتون و تنباکو در غرب، از نيمه دوم سده بيستم آغاز شد و دامنه‌ای گسترده يافت. اکنون پژوهشهای روشن‌گری در دست است درباره تاريخ شب، روز، خواندن، نوشتن، غذا، لباس زير، چرخ، اندام انسان و هر چيز "خرد و جزيی" ديگری که روزگاری در خور تاريخ‌نويسی به شمار نمی‌آمد.
نوشتن تاريخ اين پديده‌ها که واقعيتِ ملموس و عينی جامعه و فرهنگ هستند، برآمده از انقلابی عظيم در نگارش تاريخ و نگرش به تاريخ است.
در پی اين انقلاب که در دهه‌های آغازين سده بيستم صورت بست، تاريخ‌نگاران تاريخ را ديگر گزارش صنعت‌کرد ِ قهرمانان، پيامبران، پادشاهان و جنگ و صلح و افت و خيز آن‌ها ندانستند و همراه با تحولات در فلسفه و علوم انسانی، روند تاريخ را پيچيده و برخاسته از عوامل گوناگون ارزيابی کردند.
اگر به قول تولستوی، در جنگ و صلح، موضوع تاريخ "زندگی مردمان و بشريت" است، تاريخ به مفهوم کلاسيک آن که "تاريخ رسل و ملوک" و شرح فتح و ظفر و حکايت هزيمت و زوال آنان بود چه اندازه از سرگذشت آدمی را بازمی‌تاباند؟
در نگرش تازه به تاريخ، "فايده تاريخ" ديگر آموختن عبرت نبود؛ بل‌که شناخت انسان بود. پس لاجرم تاريخ می‌بايست همه سويه‌ها و سايه‌های زندگی انسانی را فراگيرد و تاريخی شود از سرگذشت هر انسان، چه رعيت چه پادشاه، ستم‌گر يا ستم‌ديده، دانشمند يا ساده‌لوح.
قهوه و تاريخ
از آن‌جا که ما آدميان در تعامل با جهان زندگی می‌کنيم تاريخ هر پديده‌ای که در شبکه روابط انسانی ما جاگرفته يا تاريخ هر يک از رفتارهای ذهنی يا عينی ما بخشی از سرشت انسانی است که بر پهنه تاريخ گسترده می‌شود و آگاهی از آن ما را به تودرتويی، رنگارنگی و دگرگونی مدام "ذات" بشر رهنمون می‌گردد.
بدين روی، مثلاً تاريخ قهوه، تنها تاريخ ماده تلخ و سياه نوشيدنی نيست؛ تاريخ انسان است که در رويارويی با قهوه چه انديشيده و چه کرده؛ و اين جوشانده غليظ در روابط اجتماعی، ساختار سياسی و حتا مناسبات اقتصادی او چه اثری برجا نهاده است.
بر اين بنياد، تاريخ يک جامعه، فرهنگ و روابط قدرت حاکم بر آن را می‌توان از ورای تاريخ اين جرم تيره، روشن کرد. رودی ماتی با اين نگرش به سراغ پژوهش تاريخ نوشيدنی‌ها و دودکردنی‌ها در چهار سده مهم تاريخ ايران رفته است.
شراب و سرخوشی در جوامع اسلامی
پژوهشهای زيادی درباره مصرف مواد سرخوشی‌آور در جوامع ديگر پيش از دوران مدرن و پس از آن صورت گرفته است. در اين پژوهش‌ها تأکيد شده که اين مواد نه تنها نقش مهمی در بازرگانی و تجارت داشته‌اند که نمادها و نشانه‌هايی از شعاير دينی، مناسبات اجتماعی و تغييرات سياسی نيز بوده‌اند. اما متخصصان خاورميانه، بسی ديرتر از تاريخ‌نگاران جوامع غربی به سراغ نوشتن تاريخ واقعيت‌های مادی از اين دست رفته‌اند.
