CENTER FOR IRANIAN STUDIES - کانون پژوهشهای ايران شناختی

اندر حکایت ِ حال ِ آن خواجه
1 که در حسرت "نَشر" نشست و کارش از "نَشر" به "حَشر" پیوست

خواجه ای از زُمره ی ایرانیان / بسته در کار ِ ادب عُمری میان
از همه چیز ِ جهان رُخ تافته / رامِش ِ جان در پژوهش یافته
مهر ِ ایران در دلش جوشان بُدی / در وفای ِ عهد ِ خود کوشان بُدی
هر زمان گفتی که : (ای ایران ِ من! / طبع ِ من، تاریخ ِ من، ایمان ِ من!) 2
مادر و پروردگار ِ پیر ِ من! / ای تو امّید ِ من و تدبیر ِ من
در پذیر این خدمت ِ فرزند را / واگُشای از پای ِ او هر بند را
*
خواجه روزی دفتری "ایران شناخت"3 / یافت، وان را با دل و با جان شناخت
دفتری دانش چو گنج ِ شایگان / کِش هر آن کس خواست، یابَد رایگان
بود در آن کاوِش ِ دانشوران / از همه سوی ِ جهان ِ بی کران
پس در آن وَرزید نقش ِ تَرجُمان / کرد اندر پارسی رازَش عیان
بست همّت زان سپس بر نشر ِ آن / تا سپارَد گنج را با مردمان
جُست از هرکس نشان ِ ناشری / همدلی، پیمان شناسی، قادری
سر به هر در زد به سودای ِ طلب / هیچ در بر وی نشد باز ای عجب
برنیامد یک سر از یک روزنه / ماند خواجه پشت ِ هر در یک تنه
دفتر ِ دانش به دستش بازماند / اشک حسرت از دو دیده برفشاند
*
روزی از سویی برآمد بانگَکی / کاست از اندوه ِ خواجه دانگَکی
مُدّعی گفتش: " بیاور دفترت / تا شوم در کار ِ نشرش یاوَرَت
عزم کردم جَزم تا نشرش دهم / عرضه بر ایران پژوهانش کُنَم
این منم طاووس ِ عِلّیین شده4 / بهر ِ این امر ِ مُهم تعیین شده
*
خواجه -- ناباور -- کمی دل شاد شد / بُرد این ظَنّ کز غمان آزادشد
مُدّعی را گفت: بس خوب آمدی! / وَه چه خوش هنگام و مطلوب آمدی
چشم بر راه ِ تو بودم مدّتی / تو فَرَج اندر قَفای ِ شدّتی
*
گفت و گویی کرد و پیمانی ببست / دفتر او را داد و خود یک سو نشست
با امید ِ وعده و قول و قرار / ماند کار ِ نشر را در انتظار
انتظارش لیک خود بیهوده بود / (از قضا سِرکَنگُبین صَفرا فَزود!)4
آنچه گفت آن مُدّعی روز ِ نُخُست / که: به سوی ِ نشر خواهم راه جُست
بود لافی از پی ِ بازار ِ خویش / بُرد دفتر را به حبس انبار ِ خویش
دفتر ِ دانش به مَحبَس خاک خورد / خواجه را خون در رگ ِ همّت فَسُرد
رفت ده سالی بدین بیهودگی / ای شگفت از این به مَحبَس بودگی
ناشر ِ بی"نشر" هرگز کس ندید / (این چُنین <ناشر> خدا هم نافَرید!)4
هرچه خواجه برکشید آه و فَغان / "مُدّعی" نشنُفت بانگ ِ "اَلاَمان
خواجه بر آن شد که رفتاری کند / چاره ای اندیشد و کاری کند
رفت نزد ِ داوری فریاد کرد / تا که دفتر را ز "حبس" آزادکرد
برگرفت آن را به خلوت درنشست / زان تلاش ِ بی ثمر طَرفی نَبَست
چون از آن صبر ِ گَران خیری ندید / رشته ی ِ امّید از نشرش بُرید
*
بار ِ دیگر بانگی آمد خواجه را / که: بیاور دفتر، از خلوت درآ
گفت آن نوآمده زان سوی ِ شهر/ خواجه را که: از کار کردی از چه قهر؟
دفترت را من کنم نشری گُزین / درخور ِ ایران که بادَش آفرین
وعده دادش با زبانی چرب و نرم / شد پذیرا دفترش را گر م ِ گرم
خواجه یک بار ِ دگر هم خام شد / خود به پای ِ خویشتن در دام شد
بست پیمان و به امّیدَش نشست / لیک نامَد هیچ جُز بادَش به دست
این یکی هم باز در سودای ِ خویش / نشر را ننهاد گامی نیز پیش
عاقبت از یاد بُرد آن وعده هاش / آن سخن گفتن به گرمی ز ابتداش
آتش ِ روز ِ نُخُستش درفَسُرد / ماند خاکستر به جا، آتش بمُرد
چون دو سال از بستن ِ پیمان گذشت / گِرد ِ کار ِ نشر ِ دفتر می نگشت
حُرمَت ِ پیمان به زیر ِ پا نهاد! / بار را در نیمه ره بر جا نهاد
گشت خواجه زین فَضیحَت غم زده / چون مصیبت دیدگان ماتم زده
بار ِ دیگر ماند او دفتر به دست / در حصار ِ تنگ ِ تنهایی نشست
دیگرش سودای ِ کار از دست رفت / از دلش شور ِ هر آنچه هست، رفت
*
روزی آمد بازَش آوایی دگر / کِش برانگیزد به سودایی دگر
ناشری دیگر ندایی تازه داد / مُژده ها از سعی ِ بی اندازه داد
وعده با قید ِ زمان همراه کرد / خواجه را از سِیر ِ کار آگاه کرد
داشت با وی مدّتی گفت و شنود / پیچ و تاب ِ راه را تبیین نمود
گفت از رنج و زیان در کار ِ نشر / هر زمان باری گران سربار ِ نشر
لیک بر پیمان ِ خود تأکید کرد / قول را پیشینه اش تأیید کرد
خواجه همدل شد بدو، امیدوار / که برآید خود از این پوینده کار
شادمان شد از نوید ِ وصل ِ یار / بو که این بارَش نشیند گُل به بار
بُرد از یاد آن سراب ِ سال ها / رفته در مُرداب، آب ِ سال ها
در جَبین ِ کشتی ی ِ پیچان ز موج / دید نور ِ رستگاری تا به اوج
بُرد دَم در سینه، دیگر دَم نَزَد / صبر پیشه کرد و دَم از غم نزد
بست پیمانی ز نو از بهر ِ نشر / تا که گردد شهروند ِ شهر ِ نشر
روز و شب را لحظه لحظه برشمرد/ تا که سالی را بدین سان درسپرد
طی شد آن مُهلت که ناشر داده بود / اندر آن پیمان و آن گفت و شنود
لیک پیغامی نیامد دل گُشا / که: بیا ای خواجه! شادان شو! بیا
دفترت آوازه در ایران گرفت / رنج طی شد، کار ِ تو سامان گرفت
*
خواجه گیج و مَنگ و حیران مانده بود / از کتاب و نشر و از گفت و شنود
گفت روزی ناشرش چون همدلان / او که بود از زُمره ی کارآگهان
خواجه جان! بیهوده در حیرت مَمان! / کار را آن گونه هم آسان مدان
نیستم من در پی کار ِ خلاف / بسته پیمان با تو بی لاف و گزاف
لیک در انبار ِ من کاغذ نماند/ کس کتاب ِ تازه ای از من نخواند
بود پیش از این دگرسان کار ِ من / کاغذ ِ آماده در انبار ِ من
هر کتابی کِش زمان ِ نشر بود / همچو خورشید از افق رُخ می نمود
لیک اکنون روزگار ِ مِحنَت است! / سودجویان را به ما صد منّت است
هست کاغذ، لیک بازارش سیاه! / کس به گردن می نگیرد این گناه
دست یابیدن به کاغذ در وطن / (گاو ِ نر می خواهد و مرد ِ کهن!)5
هست کاغذ در کف ِ جمعی بخیل / (دست ِ ما کوتاه و خرما بر نخیل!)5
راه ما باریک و تاریک است و تنگ! / (تا به حَشر این قافله لنگ است، لنگ!)5
*
خواجه بشنید این حکایت خیره ماند / سینه اش پُر آه و چشمش تیره ماند
سخت غمگین رو به یاری کرد و گفت / آنچه را یک عمر در دل می نهفت
هان! مَپنداری که ما دل مُرده ایم / "(از غم ِ بی آلتی افسرده <ایم>)"4
آلت ِ ما را همین کاغذ مدان / جُزء جُزء ِ قصّه تا پایان بخوان
آلت ِ ما جُز قلم آزادی است / این دو تا بُنیاد ِ هر آبادی است
گر قلم خشکید و دفتر خاک خورد / جهل شد پیروز و دانش جان سپرد
ور قلم در کار و آزادی رواست / حرف ِ نادان زان سپس باد ِ هواست
نشر ِ ما بیمار و کار ِ ماست زار! / این مرض از ما برآرد خود دمار
هیچ ملّت نیست بی فرهنگ شاد / مُلک ِ بی ناشر کجا فرهنگ زاد؟
این که ما داریم نامش نشر نیست / وعده هایش جُز به روز ِ حَشر نیست
با شتاب ِ این زمان کِی درخورَد؟ / عاقبت ما را به ترکستان بَرَد
تا که کار ِ نشر بر این پایه است / حاصل ِ دانش شکار ِ سایه است
هست دنیا در شتاب و ما به خواب / یک به یک از بی کتابی در عذاب
گر نجنبیم این زمان از جای ِ خویش / کِی دگر ما را بُوَد پروای ِ خویش؟
سیل ِ هستی می کَنَد بُنیاد ِ ما / مَحو گردد از جهان خود یاد ِ ما

بازگفتم شِمّه ای از کار ِ نشر / یک حکایت از تن ِ بیمار ِ نشر
خود مُفَصّل را از این مُجمَل بخوان / آنچه را دانستنی باشد، بدان
مختصر گفتم ترا بی بسط و شرح / تا کنم تنها حدیث ِ درد، طرح
شرح ِ این هجران و این خون ِ جگر / این زمان بگذار تا وقت ِ دگر! 4
جلیل دوستخواه
تانزویل، کوینزلند – استرالیا
1383 زمستان

----------------------------------------------------------------------------------------------

1

این مثنوی که بیانگر بخشی از پریشان روزگاری ی ِ کار ِ چاپ و نشر ِ کتاب در ایران ِ امروز است، نُخُستین بار در شماره ی

2

گُفتاوَرد از ابوالقاسم لاهوتی است

3
ایران شناخت نام مجموعه ی بیست گفتار ایران شناختی از دانشمندان ایران شناس نامدار جهان است که برای بزرگداشت استاد ایران شناس ممتاز آمریکایی آ. و. و. جَکسُن نشریافته است. ترجمه ی فارسی ی نگارنده از این مجموعه، پانزده سال است که در میان ناشران دست به دست می گردد و هنوز هم در صف ِ انتظار مانده است

4
گُفتاوِرد از مثنوی ی ِ جلال الدّین محمّد مولوی است

5

زبانزد و مثل رایج در میان مردم است