Friday, March 02, 2007
2: 265. جاي ِ خالي ي ِ هخامشيان در شاهنامه: طرح ِ يك پر سش و كوشش براي يافتن ِ پاسخي بدان
يادداشت ويراستار
چند روز پيش، آقاي حميد شهبازي از كانادا، در پيامي به اين دفتر، از من پرسيده بود:
«چنان كه كه آورده اند، شاهنامه ي فردوسي از آبشخورهاي پيش از خود مايه گرفته است كه سرآغاز آنها به زمان ساسانيان برمي گردد و مي دانيم كه ساسانيان خود را دنباله هخامنشيان مي دانستند و بسيار بدانها ارج مي نهادند.پرسش من اين ست كه چرا سخني از خاندان هخامنشي در شاهنامه در ميان نيست و يا چرا -- چنان كه برخي از شاهنامه پژوهان گفته اند -- هخامنشيان در چهره پيشداديان و كيانيانيان افسانه اي نمودار گشته اند؟ يعني ساسانيان، هخامنشيان را افسانه وار مي پنداشتند؟»
در پاسخ به پرسنده، نوشتم:
«شك نيست كه فردوسي درونمايه ي شاهنامه را به ميانجي ي ترجمه هاي عربي و فارسي از پشتوانه ها و خاستگاه هايي در ادب ِ پهلوي ي دوران ساسانيان و به ويژه مهمترين اثر در اين رمينه: خَوتاي نامگ / خُداي نامه، به دست آورده است. امّا اين كه ساسانيان خود را دنباله ي هخامنشيان مي دانسته اند يا نه، امري روشن نيست و در هيچ يك از خاستگاه هاي بازمانده از ادب ِ فارسي ي ميانه / پهلوي (اثرهايي همچون دينكرد، بُندهش و جز آن) نيز رهنمود روشنگري به اين امر، به چشم نمي خورد و البته مي دانيم كه متنهاي برجامانده، بيشتر ديني اند تا درباري و دولتي. اين برداشت هم كه ساسانيان، هخامنشيان را افسانه وار و در چهره ي پيشداديان و كيانيان ِ آمده در شاهنامه مي شناخته اند، باز امري مبهم است و دليل روشني در پذيرش اين گونه شناخت ِ آنها از هخامنشيان، در دست نداريم. ساسانيان به گواهي ي برخي از نوشته هاشان (از جمله كارنامه ي اردشير بابكان) دودمان ِ خود را به ساسان و بابك مي پيوستند كه زمان آنها از روزگار اردوان پنجم، واپسين شهريار اشكاني/ پارتي (بي فاصله پيش از خود اردشير) فراتر نمي رود.در مورد اين پرسش، تاكنون گفتارهايي نشريافته است كه از جمله ي آنها يكي هم نوشته ي استاد دكتر احسان يارشاطر ست در مجموعه ي شاهنامه شناسي - 1 از انتشار هاي بُنياد شاهنامه ي فردوسي ، تهران -1357. امّا پرسش هنوز هم به قوّت خود برجاست و جا دارد كه درباره ي آن جُستارهاي بيشتري انجام گيرد.»
*
سپس متن پرسش و پاسخ ِ بالا را با پيامي براي شماري از دوستان ِ پژوهنده فرستادم و از آنان خواهش كردم كه
هرگاه نظر و نقدي درباره ي برداشت و پاسخ من دارند، بازگويند تا جُستار براي يافتن ِ پاسخي روشنگرتر، گسترده تر شود.
در واكُنِش بدين خواهش، دوستان پژوهشگر ِ ارجمندم آقايان سجّاد آيدِنلو از اورميه و دكتر رضا مُرادي غياث آبادي از تهران، برداشت هاي خود را برايم فرستادند كه با سپاسگزاري از ايشان، به ترتيب، در پي مي آورم:
«درباره ي چرايي ي ِ نبود ِ نام و كارهاي هخامنشيان در شاهنامه -- كه به اشاره دقيق حضرت عالي از دشواري ها و مبهمات شاهنامه است -- افزون بر مقاله ي مُمَتِّع ِ جناب استاد دكتر يارشاطر و توجّه به احتمالاتي مانند كوشش هر سلسله نو ظهور براي زدودن نام و آثار و شكوهمندي سلسله پيشين، تدوين مكتوب و نهايي منبع با واسطه فردوسي يعني خداي نامه در روزگار ساسانيان و به تبع آن تاثير پذيري از خواست و پسندهاي آن عصر و تلاش براي برجسته تر كردن شهرياران اين سلسله و اعمال آنها و نيز عدم آگاهي هاي درست تاريخي از گذشته و، حاكميّت نوعي تلقي ي داستاني و اسطوره اي از ادوار پيشين، مي توان به مقاله دكتر خالقي مطلق با نام (( برخي باورداشتهاي همسان ميان مآخد هخامنشي و روايات شاهنامه)) و گفتارهاي خانم پريوش جم زاده در مجله ايران شناسي هم اشاره كرد و ارجاع داد. بر اساس اين مقالات، مي توان اين گمان را كه شايد برخي از آداب و عناصر تاريخ هخامنشيان به صورت پوشيده يا - بسان شخصيّتهاي اشكاني - در قالب و ساخت داستاني در شاهنامه باز تاب يافته باشند، تا حدي محتمل و ممكن تصور كرد؛ ولي با اين حال مطابق نظر صائب شما پاسخ دقيق و قطعي به اين پرسش نيازمند بررسي هاي بيشتر و يافتن گواهي هاي استوارتر است.»
با تقديم ادب و ارادت
اورميه - سجّاد آيدِنلو
* * *
«استاد بزرگوار، چون نظر دیگران را خواسته اید، جسارتا عرض می کنم که من نیز با گفتار شما موافقم و این که معروف شده است که ساسانیان خود را پیرو هخامنشیان می دانسته اند، هیچ سند تاریخی ندارد و گویا از همان غلط های متداولی است که گاه از فرط تکرار بدیهی به نظر می رسند. همان گونه که شما فرموده اید، در آثار ساسانی نیز هیچ اشاره ای به هخامنشیان نشده است تا چه رسد خود را از نسل آنان بدانند. شاید این گمان از آن جا ناشی شده باشد که ساسانیان به جز آثار هخامنشی تمامی ي آثار پیش از خود را نابود می کرده اند.»
<br>
با سپاس فراوان از این نامه و روشنگری ي ِ مفید
رضا مُرادي غياث آبادي
